آتشکده فیروزآباد

Firouzabad Fire Temple (Palace of Ardashir)

 Read more to go and do not forget to comment

 اردشیر یکم ، سر سلسله دودمان ساسانی ، کمی قبل یا اندکی پس از پیروزی بر "اردوان پنجم" آخرین پادشاه اشکانی در نزدیکی شهر گور ( 2 کیلومتری شهر فیروزآباد) که خود بنیانگذار آن بود در مجاورت برکه ای که همچنان جوشان است ، یکی از مهمترین ساختمانهای دوره ساسانی را بنا نهاد (حدود 1800 سال قبل ) ، این بنا از سنگ لاشه و ملات گچ ساخته شده و تزئینات به کار رفته در آن شامل گچ بری های زیبا و رنگی در داخل بنا می باشد . درباره اتفاقات و رویدادهای که برای این کاخ رخ داده قولهای مختلفی وجود دارد اما بر اساس یکی از این قولها گفته می شد که زمانی که پیامبر اسلام (ص) متولد شدند معجزاتی در سراسر عالم به وقوع پیوسته که از آنجمله می توان به شکستن ایوان کسری و سقوط 14 کنگره آن ، خاموشی آتشکده فارس پس از هزار سال ، فراموشی علم کاهنان عرب و... نام برد . 

 

 کاخ اردشیر را مهمترین و عظیم ترین اثر تاریخی فیروزآباد می دانند عده ای معتقدند این بنا کاخ نبوده بلکه کاربری آن را آتشکده میدانند . زیرا معتقدند که هر بنای مهمی که در کنار آب ساخته می شده محلی برای پرستش آناهیتا بوده است ، اما طبق سندیات به دست آمده احتمال کاخ بودن بنا بیشتر است . این بنا در کنار روستایی به نام آتشکده بنا شده است ، اردشیر بابکان این کاخ را نزدیک مدخل تنگاب در کنار چشمه ای به قطر 50 متر احداث کرده که از کاخ های ییلاقی اردشیر به حساب می آمده است . از ویژگی های منحصر به فرد این بنا می توان به این اشاره داشت که این بنا یکی از معدود بناهای تاقدار ساسانی محسوب می شود . زیر بنای این کاخ 115 X 55 متر مربع است و اطراف آن ساختمان ها و دیوارهایی پوشانده که هنوز آثار آن باقی است . این بنا امروز میزبان گردشگرانی از سراسر جهان است و حتی گفته می شود سالانه برخی از هندیها نیز برای بازدید از این بنای عظیم تاریخی به فیروزآباد سفر می کنند .

از سایر آثار اطراف این کاخ می توان به بنای آشپزخانه در پشت کاخ ، تل نقارخانه در مجاورت کاخ و قلعه حسن آباد و برخی روستاهای باستانی دیگر اشاره کرد . همچنین بنای امامزاده جعفر در محدوده شهر قدیم که از دوره ایلخانی باقی مانده و یا سنگ قبرهای بسیار جالب که یکی از آنها دارای تاریخ 741 هـ . ق است از دیگر آثار اطراف این کاخ هستند . این بنا را جالب توجه ترین ساختمان معماری دوره ساسانی می دانند . از بناهای هم ردیف آن می توان به بقایای مانده در فراش بند ، کازرون ، یزدخواست و سروستان اشاره کرد . 

 

شرایطی که امروزه برای محافظت بنا در نظر گرفته شده با محصور کردن آن به نسبت مناسب بوده و این اقدام تا حدود زیادی کاخ را از گزند تخریب در امان نگه داشته و در بخشهایی از آن نیز می توان مصالحی را دید که برای مرمت قسمتهایی از بنا به محل انتقال داده شده اند . در عین حال مسیری که این بنا را به زوال و نابودی می کشاند با مشاهده آن قابل درک و مشاهده است . دیوارهایی که خراب شده و بر زمین ریخته ، سنگهایی از بدنه بنا جدا شده اند و تزئینات تاریخی رو به فرسایش داخل بنا عواملی بوده که شکوه این بنای تاریخی را به ویرانه ای تاریک و رو به فرسایش تبدیل کرده است . در بخشهای مختلف این کاخ به وضوح ریزش دیوارها که در طول سالها رخ داده به چشم می خورد و تزئیناتی که در بخشهایی از بنا همچنان پا برجا مانده نیز در این رهگذر در حال فرسایش و از بین رفتن است . در بخشهایی از کاخ آثاری از مرمت دیده می شود که خود جای تقدیر و ستایش دارد اما به گفته برخی از کارشناسان این اقدامات بیشتر به آنچه که مرمت گفته می شود ، نزدیک باشد به بازسازی نزدیک تر است و در این رهگذر تکه سنگ های افتاده بر روی زمین را می توان مشاهده کرد که در جریان این عملیات از بدنه بنا جدا شده اند .

 

این کاخ دارای تالارهای تو در تو است و با گذشت سالها گچبری قسمت بالای دیوارهای داخلی آن همچنان سالم مانده است . در ضلع شرقی کاخ ، چهار ساختمان گنبدی شکل عظیم وجود دارد ، این گنبدها به وسیلهٔ فیل پوش بالا رفته که مشابه آن در قلعه دختر (قلعه اردشیر) دیده می شود.  قسمتی از نوک سقف گنبدها در دایره ای به قطر یک متر باز است . در ضلع شمالی خارج از دیوار کاخ نیز چشمه ای زلال از دل خاک می جوشد و استخری طبیعی جلوی این چشمه به وجود آمده است . نهری از کنار دیوار شرقی کاخ عبور می کند که موجب آبادانی شهر گور و کاخ ساسانی بوده است . کمی بالاتر از کاخ آتشدانی برای مراسم مذهبی وجود دارد . وجود چهار عنصر طبیعی آب ، باد ، خاک و آتش امتیار ویژه ای به این منطقه داده است . 

  

در متون تاریخی نیز در مورد عظمت این بنا بسیار صحبت شده است . در زیر به نمونه ای از آن که بر گرفته از کتاب آثار عجم تدوین دکتر منصور رستگار است اشاره می شود . با توجه به این اثر مشاهده می شود که در گذشته این بنا را آتشکده می دانسته اند نه کاخ .

{ از جمله آثار غریبه فیروزآباد ، آتشکده آنجاست که آن را «آتشکده اعظم» نامند . زیرا که در فارس آتشکده ای بزرگتر از آن نیست گویند آن را نیز اردشیر بابکان بنا نهاده و آن در سمت شمال قصبه حالیه واقع است . به مسافت یک فرسنگ دور از آن تقریباً .

الحق بنیان عجیبی و آثار غریبی است . عقل از مشاهده اش حیران است. عمارات این آتشکده ، همه تو بر توست . غدیری که اکنون آب از آن می جوشد و به جدولی که در کنارش بریده اند ، جاری می گردد ، قریب به آتشکده است . دور تا به دور آن ، خمپ آتشکده 150 قدم است عمقش را خدا داناست . خیلی عمیقتر از خمپ تنگ کرم و خمب دارابجرد است که مذکور شد .

وضع آن عمارت اعظم از همه عمارتی است مربع که هر یک از طول و عرض درون آن عمارت ، 15 ذرع است و سقف آن طاق بلندی است که ارتفاعش تقریبا 25 نوع ذرع است و از هر چهار سمت این بقعه دری بزرگ هلالی مانند است که آن درها به عمارات دیگر می روند .

نادره : هنوز اثر گچکاری که به دیوار اندرون آن ایوان نموده اند ، باقی است بلکه بعض از گچبریها که به طور گل و برگ ساخته اند ، برقرار است و جلوی عمارت بزرگ مذکور ایوانی بوده است که پیش طاقش خراب شده است .}

فرصت الدوله شیرازی در حدود 110 سال پیش درباره بنای آتشکده فیروزآباد می نویسد :

« از جمله آثار غریبه فیروزآباد آتشکده آنجاست که آن را آتشکده اعظم می نامند زیرا که در فارس آتشکده بزرگتر از آن نیست . گویند آن را اردشیر بابکان بنا نهاده و آن در شمال قصبه حالیه واقع است به مساحت یک فرسنگ دور از آن تقریباً - عمارات این آتشکده همه توبرتوست . غدیری (برکه) که اکنون آب از آن می جوشد به جدولی که در کنارش بریده اند جاری می گردد . (وضع آن عمارت) اعظم از همه ، عمارتیست مربع که هر یک از طول و عرض درون آن عمارت پانزده ذرع است و سقف آن تاق بلندیست که ارتفاش تقریباً بیست و پنج ذرع است و از هر چهار سمت این دری بزرگ هلالی مانند است که از آن در ها به عمارات دیگر می روند . هنوز اثر گچ کاری که به دیوار اندرون آن ایوان نموده اند باقیست بلکه بعضی گچ بری ها که به طور گل و برگ ساخته اند برقرار است و جلو عمارت بزرگ مذکور ایوان بوده است که پیش تاقش خراب شده است طول و عرض آن ایوان دوازده ذرع در ده ذرع است . تمام آن عمارت سراپا از سنگ و گچ ساخته شده ابداً آجر به کار نرفته و سنگ های آن مختلفاً از نیم ذرع تا یک چارک و کمتر می باشد و در سمت جنوب شرقی آن آتشکده نیز در جلو ایوانی است که قدری از تاق آن خراب گردید . طول و عرض این ایوان هم دوازده ذرع در ده ذرع است و در این ایوان نیز دربهای هلالی است . از این درب ها در عمارت مذکور می شوند و در دو طرف ایوان چندین تاق به ردیف بوده که اکنون سقف های آنها فرو آمده بالجمله این آتشکده در کنار شاه راهی واقع شده که از آن می روند به سمت بوشهر . » 

 

در کتاب سبک شناسی استاد پیرنیا آمده است :

آتشکده فیروزآباد یا بارین (224 میلادی) از دیگر بناهای مهمه این دوره است . ایران شناسان مغرب زمین سعی دارند آن را کاخ اردشیر بدانند در صورتی که به نظر چنین نمی آید و لازمه کاخ بودن داشتن بعضی فضاهاست که این بنا ندارد .

نکته مهم در این آتشکده استفاده از انواع و اقسام فنون معماری است . ساختمایه آن بوم آورد بوده ، مانند سنگ لاشه که به صورت طبیعی روی هم چیده شده اند . تا این زمان این آتشکده بزرگترین بنای سنگ لاشه ای است که ساخته شده است . از تاق آهنگ و گنبد برای پوشش فضاهای مختلف آن استفاده شده است . بعد از بنای بازه هور دومین گنبد (بر سطح چهار گوش ) در این بنا دیده می شود که بزرگترین گنبد زمان خود نیز بوده است . گوشه سازی گنبد ها (ترنبه) می باشد . پس از آن در قلعه دختر ، گوشه سازی سکنج کار شده است . سه فضای گنبد را به گفته اصطخری ، جایگاه سه آتش مقدس بوده است . گنبد میانی بر روی یک هشت ضلعی کامل است ، اما دو گنبد طرفین آن روی یک شش ضلعی محاط در مربع ساخته شده است و اصطلاحاً به آن گنبد کمبیزه نیز گفته می شود . نکته مهم دیگر ساختن خیشخان (باد پروا یا باد پیچ) است که برای جریان یافتن هوا در داخل دیوار ها ساخته شده است .

از همین روش در شرق خراسان در گناباد نیز بهره گیری شده است . در جلوی آتشکده چشمه خودجوشی وجود دارد . این بنا نشان می دهد که ساخت این گونه بناهای پیشرفته ، در ابتدای کار خود نبوده و خیلی پیشتر از این روش ها معمول بوده است .

در رابطه با این مطالب می توان اظهار داشت که پروفسور هوگی پس از مطالعاتی که بر روی کاخ های ایرانی انجام داده اعلام نموده که این بنا احتمالاً کاخ بوده است ، اما در متون قدیمی ایران هیچ گاه به این مسئله اشاره نشده است و هرگاه از این بنا یاد شده آن را به اسم آتشکده خوانده اند . علاوه بر آن گنبد های این بنا را مقدم بر گنبد قلعه دختر دانسته است اما در برخی منابع دیگر با عکس این مسئله مواجه هستیم ، آنچه واضح است این که تاریخ دقیق ساخت هیچ یک از این بنا ها مشخص نیست ، بلکه مورخین تنها به این نکته دست یافته اند که احتمالاً هر دو این بنا ها در دوره اردشیر بابکان احداث شده اند . در مورد فضای گنبد خانه ها به زمینه هشت ضلعی و شش ضلعی اشاره شده اما در بقایای بنای مذکور و نقشه های تهیه شده از آن هیچ اثری از هشت ضلعی یا شش ضلعی دیده نمی شود ، پلان ها و بقایای بنا همگی به زمینه مربع در گنبدخانه تأکید دارند .  

 

گردآورنده : محسن ده بزرگی