چکیده:
هدف از مقاله حاضر جستجوی این مطلب است که کاروانسراهای برون شهری علاوه بر حیاط مرکزی که توسط حجره های کاروانسرا محاط شده بودند دارای باغ هایی در بیرون از کالبد کاروانسرا بودند که این باغ ها یا کاملا چسبیده به کاروانسرا بودند یا اینکه به دلیل تامین امنیت بیشترحضورهمجواری با کاروانسرا داشته اند .در واقع یک رابطه ی ضمنی بین باغ و کاروانسرا وجود داشته است. نکته ی قابل توجه در این باغ ها بهره گیری از الگوی باغ ایرانی در ساخت آنها است ،امروزه غالبا این باغ ها از میان رفته اند چراکه باغ کاروانسراهایی که در کویر ساخته می شدند به دلیل کمبود آب احتیاج به مراقبت زیادی داشتند.و عدم توجه به آنها حتی در دوره ی کوتاه باعث نابودی این باغ ها شده است.از علل بوجود آمدن این باغ ها می توان گفت بهره گیری ازسایه ی درختان باغ در روزهای گرم تابستان بود.
کالبدشناسی کاروانسراها:
رابطه ی فضای پر وخالی در کاروانسرا علت شکل گیری فضای خال:
موقعیت کاروانسرا در رابطه با حیاط و باغ:
باغ و حیاط در کاروانسرا:
ویژگی های حیاط کاروانسراها:
باغچه بندی و فرم چلیپایی:
حوض و ایوان:
در خصوص حوض های این حیاط ها، میتوان گفت که از نظر شکل و فرم بسیار متنوع و گاه شش ضلعی دوازده ضلعی و اغلب مستطیل شکل اند. در بعضی از شهرها مانند شیراز نیز حوض ها را گرد نیز می ساختند اما آنچه که در طرح کاروانسراها اهمیت اساسی دارد ایجاد نوعی پیوستگی و ارتباط بین حیاط و بنای اطراف این حیاط است و آن توسط معمارایرانی با طراحی فضایی نیمه باز میسر شده است تا حرکت از فضایی کاملا باز به فضایی کاملا بسته به صورت با واسطه صورت پذیرد. فضاهای نیمه باز همان ایوان ها و ایوانچه هایی هستند که متصل به حجره ها هستند.
محور اصلی:
با وجود اینکه در کل پلان حیاط در کاروانسرا به صورت متقارن با دو محور تقارن است اما به طور کل با توجه به تاکیدات بیشتری که در یک محور صورت گرفته است. می توان وجود یک محور قوی تر را در آن مشاهده کرد و در واقع این محور توسط عواملی از جمله ارتفاع یافتن ایوان ها در این راستا و ههچنین طراحی خاص سردر که به نحوی شاخص در بنا خود نمایی می کند، تاکید می شود.
مقایسه حیاط کاروانسرا با حیاط در سایر بناهای معماری اسلامی:
مقایسه ورودی در کاروانسرا با خانه
اما در کاروانسراها و سراها بعد از عبور از سر در ورودی و گذر از هشتی از داخل ایوان متصل به آن و از محور مرکزی مستقیماً و بدون هیچ مانعی وارد حیاط می شویم. این تفاوت بارز نوع ورود به حیاط به دلیل عملکرد و زندگی ساری در هر گونه می باشد.
بررسی باغ در کاروانسرا(کاروانسرا باغ ها):
با توجه به این مطلب که کاروانسراها در مناطق کویری و در تابستان پذیرای کاروانیان بودند باغ کاروانسراها شکل گرفتند تا درختان موجود درآنها سایه انداز پهنه ی باغ باشند، ازآن جایی که حضور آب در کاروانسراهای بین راهی دشوار بود بنابراین نگهداری این باغ کاری بس دشوارتر بوده است.
درختان باغ احتیاج به نگهداری بالایی داشتند، به همین خاطر امروزه خیلی از باغهای اطراف کاروانسرااز بین رفته اند و تنها تعداد معدودی از آنها که از آب قنات آبیاری می شدند باقی مانده اند، از آن جمله کاروانسرای علی آباد قم و قدمگاه نیشابور را می توان نام برد که توجه وکاربرد خاص مربع در ترکیب کلی و اجزای آنها استواراست.
مقایسه الگوی حاکم برباغ کاروانسراها و باغ ایرانی:
در باغ ایرانی مانند معماری ایرانی هیچ چیزی بی مورد (یا فقط برای زیبایی ) وجود ندارد. آنچه مفید و لازم است زیبا عرضه می شود، و جلو ه ای در کمال و جمال دارد. باغ ایرانی مزین به نظم و تناسب، برخوردار از حرمت و محرمیت، منزه از بیهودگی و افراط و تفریط، موظف به کارایی و سوددهی، مساعد با قناعت و صرفه جویی و مجهز به پایداری است.
برخی از خصوصیات کلی باغ های ایرانی
• محصور بودن پیرامون باغ با دیوار
• تقسیم سطح باغ به چهار بخش
• استفاده از خطوط راست در طراحی باغ
• استفاده از یک جوی دائم اصلی (آب دائم)
• وجود رابطه ی نزدیک با طبیعت و عدم وجود حد فاصل بین ساختمان و باغ
• استفاده از درخت های زیاد و سایه دار وجود معبر های باریک
نتیجه گیری:
با توجه به خصوصیات اصلی که برای باغ ایرانی برشمرده شدو ویژگیهایی که باغ کاروانسرا ها دارند می توان به این نتیجه کلی دست یافت که باغ های کار وانسرا در واقع از همان الگوی اصلی باغ ایرانی تبعیت می کنند ولی در جزئیات احداث آنها تفاوتهایی وجود دارد.
منابع:
مژگان قربان زاده (دانشجوی کارشناسی ارشد منظر دانشگاه شهید بهشتی)