.:| هنر، معماری و مرمت  ابنیه تاریخی |:.

.:| هنر، معماری و مرمت ابنیه تاریخی |:.

Eskan ara Ltd. co (M.D)-------------- Art, Architecture & Historic Building Reparation
.:| هنر، معماری و مرمت  ابنیه تاریخی |:.

.:| هنر، معماری و مرمت ابنیه تاریخی |:.

Eskan ara Ltd. co (M.D)-------------- Art, Architecture & Historic Building Reparation

حیاط کاروانسرا (کاروانسرا باغ ها)


Caravansaries yard - Garden inn


چکیده:

هدف از مقاله حاضر جستجوی این مطلب است که کاروانسراهای برون شهری علاوه بر حیاط مرکزی که توسط حجره های کاروانسرا محاط شده بودند دارای باغ هایی در بیرون از کالبد کاروانسرا بودند که این باغ ها یا کاملا چسبیده به کاروانسرا بودند یا اینکه به دلیل تامین امنیت بیشترحضورهمجواری با کاروانسرا داشته اند .در واقع یک رابطه ی ضمنی بین باغ و کاروانسرا وجود داشته است. نکته ی قابل توجه در این باغ ها بهره گیری از الگوی باغ ایرانی در ساخت آنها است ،امروزه غالبا این باغ ها از میان رفته اند چراکه باغ کاروانسراهایی که در کویر ساخته می شدند به دلیل کمبود آب احتیاج به مراقبت زیادی داشتند.و عدم توجه به آنها حتی در دوره ی کوتاه باعث نابودی این باغ ها شده است.از علل بوجود آمدن این باغ ها می توان گفت بهره گیری ازسایه ی درختان باغ در روزهای گرم تابستان بود.




کالبدشناسی کاروانسراها:

شیوه ساختمان و معماری کاروانسراها ، از روزگاران کهن تا به امروز دگرگونی بسیاری نیافته و معمولا سبک بنای آنها همان ایجاد “باره بندها” و اطاقهایی است که پیرامون حیاط محصور ساخته می شده است،ولی در طرح و خصوصیات هر کدام ویژگیهایی به چشم می خورد،چنانچه انواع ساباط ساده تا کاروانسراهای با طرحهای جالب معماری در سراسر ایران پراکنده است.


رابطه ی فضای پر وخالی در کاروانسرا علت شکل گیری فضای خال:

یکی ازعلل حضورفضای خالی درمعماری بومی مناطق کویری این است که با در میان گرفتن ساختار نرم توسط فضای پر، و حضور آب دراین فضا ایجاد یک خرد اقلیم است که کاملا متضاد با اقلیم گرم و خشک بیرون ازآن است. فضای پر علاوه بر اینکه اجازه ی ورود بادهای نامطلوب و گرم را به داخل نمی دهد، اجازه ی خروج هوای مرطوب خنکی که در داخل ،ایجاد شده را نیز نمی دهد. دلیل معنایی این رابطه ی معماری را می توان اینگونه بیان کرد که معماری ایرانی، معماری درون گرا ست وهر آنچه که زیباست و صاحب ارزش والاست را به راحتی به نمایش نمی گذارد و برای حصول به آن، آدمی را با سلسله مراتبی واردش می کند و تا ذهن را منزل به منزل برای آنچه که ارزشمند است و دارای معنایی بالاست آماده می کند. از آنجای که کاروانسراهای ایران از این قاعده مستثنی نیستند حایز چنین شرایطی هستند.



موقعیت کاروانسرا در رابطه با حیاط و باغ:


باغ و حیاط در کاروانسرا:

در ادامه بحث در مورد کاروانسرا به این نتیجه می رسیم که خیلی از این بناها هر دو عملکرد باغ و حیاط را توما داشته است یعنی هم باغی (حیاط) در درون خود بنا وجود دارد و هم اینکه باغی دراطراف بنا احداث شده است.


ویژگی های حیاط کاروانسراها:


باغچه بندی و فرم چلیپایی:

اصولا صحن کاروانسرا ها به وسیله ی باغچه های منظمی تقسیم بندی شده است که با مرکزیت حوض آبی در میان این حیاط طرح آن تکمیل می شود در واقع حیاط کاروانسراها چهار باغچه ی کاملا هندسی دارد که این باغچه ها به فرم چلیپایی در کنار هم نشسته اند. در واقع در حیاط کاروانسراها توجه خاصی به هندسه شده است و شکل مربع که در همه ی اجزاء کاروانسرا به طور ساده و روشن دیده می شود از اهمیت خاصی برخوردار است.



 

حوض و ایوان:

در خصوص حوض های این حیاط ها، میتوان گفت که از نظر شکل و فرم بسیار متنوع و گاه شش ضلعی دوازده ضلعی و اغلب مستطیل شکل اند. در بعضی از شهرها مانند شیراز نیز حوض ها را گرد نیز می ساختند اما آنچه که در طرح کاروانسراها اهمیت اساسی دارد ایجاد نوعی پیوستگی و ارتباط بین حیاط و بنای اطراف این حیاط است و آن توسط معمارایرانی با طراحی فضایی نیمه باز میسر شده است تا حرکت از فضایی کاملا باز به فضایی کاملا بسته به صورت با واسطه صورت پذیرد. فضاهای نیمه باز همان ایوان ها و ایوانچه هایی هستند که متصل به حجره ها هستند.



محور اصلی:

با وجود اینکه در کل پلان حیاط در کاروانسرا به صورت متقارن با دو محور تقارن است اما به طور کل با توجه به تاکیدات بیشتری که در یک محور صورت گرفته است. می توان وجود یک محور قوی تر را در آن مشاهده کرد و در واقع این محور توسط عواملی از جمله ارتفاع یافتن ایوان ها در این راستا و ههچنین طراحی خاص سردر که به نحوی شاخص در بنا خود نمایی می کند، تاکید می شود.


مقایسه حیاط کاروانسرا با حیاط در سایر بناهای معماری اسلامی:

معماری بومی ایران اساسا درونگرا بوده است و در آن توجه خاصی به حیاط خالی مرکزی،شده است. که مشخصه بارزاین بناها ، استفاده از ایوان به منظور مفصل بندی نما است.استفاده از باغچه بندی منظم وهندسی در ساختار نرم معماری، علاوه برآن پلان متقارن که دارای دو محور تقارن است در تمام این بناها قابل مشاهده است. در کاروانسراها نیز از همین الگو بهره گیری شده است ، در مقایسه پلان کاروانسرا نیز عموما به صورت 2 ایوانی یا 4 ایوانی با حیاط باز مرکزی طراحی شده است . طرح حیاط ایوان دارالگوی ثابتی است که برای بناهای مذهبی و غیر مذهبی ایران پایه ریزی شده است.

مقایسه ورودی در کاروانسرا با خانه 

در خانه های سنتی نحوه ورود به خانه مشابهت فراوانی با مساجد دارد ونحوه ورود به باغ در بعضی از باغات نظیر باغ فین نیز مشابه مساجد می باشد. اما مسئله حایز اهمیت این است که خانه و باغ جزو ابنیه خصوصی هستند و پیچش دالان منتهی به حیاط به جهت حفظ حریم خصوصی حیاط و انفکاک از عرصه عمومی بیرون است.


اما در کاروانسراها و سراها بعد از عبور از سر در ورودی و گذر از هشتی از داخل ایوان متصل به آن و از محور مرکزی مستقیماً و بدون هیچ مانعی وارد حیاط می شویم. این تفاوت بارز نوع ورود به حیاط به دلیل عملکرد و زندگی ساری در هر گونه می باشد.



بررسی باغ در کاروانسرا(کاروانسرا باغ ها):

با توجه به این مطلب که کاروانسراها در مناطق کویری و در تابستان پذیرای کاروانیان بودند باغ کاروانسراها شکل گرفتند تا درختان موجود درآنها سایه انداز پهنه ی باغ باشند، ازآن جایی که حضور آب در کاروانسراهای بین راهی دشوار بود بنابراین نگهداری این باغ کاری بس دشوارتر بوده است.

درختان باغ احتیاج به نگهداری بالایی داشتند، به همین خاطر امروزه خیلی از باغهای اطراف کاروانسرااز بین رفته اند و تنها تعداد معدودی از آنها که از آب قنات آبیاری می شدند باقی مانده اند، از آن جمله کاروانسرای علی آباد قم و قدمگاه نیشابور را می توان نام برد که توجه وکاربرد خاص مربع در ترکیب کلی و اجزای آنها استواراست.


مقایسه الگوی حاکم برباغ کاروانسراها و باغ ایرانی:

در باغ ایرانی مانند معماری ایرانی هیچ چیزی بی مورد (یا فقط برای زیبایی ) وجود ندارد. آنچه مفید و لازم است زیبا عرضه می شود، و جلو ه ای در کمال و جمال دارد. باغ ایرانی مزین به نظم و تناسب، برخوردار از حرمت و محرمیت، منزه از بیهودگی و افراط و تفریط، موظف به کارایی و سوددهی، مساعد با قناعت و صرفه جویی و مجهز به پایداری است.



برخی از خصوصیات کلی باغ های ایرانی 


• محصور بودن پیرامون باغ با دیوار

• تقسیم سطح باغ به چهار بخش
• استفاده از خطوط راست در طراحی باغ
• استفاده از یک جوی دائم اصلی (آب دائم)
• وجود رابطه ی نزدیک با طبیعت و عدم وجود حد فاصل بین ساختمان و باغ

• وجود حوض یا استخر آب برای تامین آب و زیبایی چشم انداز در مقابل عمارت

• استفاده از درخت های زیاد و سایه دار وجود معبر های باریک 


نتیجه گیری:

با توجه به خصوصیات اصلی که برای باغ ایرانی برشمرده شدو ویژگیهایی که باغ کاروانسرا ها دارند می توان به این نتیجه کلی دست یافت که باغ های کار وانسرا در واقع از همان الگوی اصلی باغ ایرانی تبعیت می کنند ولی در جزئیات احداث آنها تفاوتهایی وجود دارد.

در مجموع می توان گفت کاروانسراهای ایران در درون خود فضایی باز و مفرح داشتند که طبیعت مهربان را با تلفیق آب و گیاه به کاروانیان هدیه می کردند و آنها را از خشکی و سرمای بیرون محفوظ می کردند.


منابع:

• پایان نامه ماکو
• کاروانسراهای ایران ، محمد یوسف کیانی – ولفرام کلایسن .
• حیات در حیاط در خانه های سنتی ایران
• باغ های ایران ،غلام حسین نعیما .
• گنجنامه (کاروانسرا ها، بناهای بازار)،مرکز اسناد و تحقیقات دانشکده معماری و شهرسازی.
• معماری ایران در دوره ی اسلامی ، محمد یوسف کیانی



مژگان قربان زاده (دانشجوی کارشناسی ارشد منظر دانشگاه شهید بهشتی)



نظرات 0 + ارسال نظر
برای نمایش آواتار خود در این وبلاگ در سایت Gravatar.com ثبت نام کنید. (راهنما)
ایمیل شما بعد از ثبت نمایش داده نخواهد شد