مقاله: آستانه و حریم فعالیت های انسانی در منظر شهری (قسمت دوم)

Threshold of Human Activity and Space in the Urban Landscape (2

نقش انسان و حریم های انسانی در طراحی مناظر شهری توجه به حقوق عابر پیاده و انسان در یک محیط شهری باید در اولویت قرار بگیرد. متاسفانه امروزه ما شاهد آن هستیم که توجه به حرکت ماشین در بافت های شهریمان بیش از پیش اهمیت پیدا کرده و و توجه به عابرین پیاده در وهله بعد قرار می گیرد. بافت های شهری ما در ایران را می توان در یک دید کلان به 2 قسمت تقسیم نمود: بافت های طراحی شده پیش از حضور ماشین در آنها و بافت های طراحی شده بعد از حضور ماشین. هرچند که در نوع دوم، مشکلات حضور ماشین و سرعت افزایش آن ها به وضوح قابل مشاهده است اما امروزه مشکلات حاد شهری ما بیشتر در آن بافت های قدیمی شهر رخ می دهد، محیطی که طراحی آن به قبل از حضور ماشین در آن محیط بر می گردد. بافت هائی که فقط جهت حضور انسان در آنها طراحی شده است و ظرفیت برد آن فقط در حد حضور انسان می باشد، اما متاسفانه امروز شاهد حضور انبوه ماشین در این بافت ها می باشیم. اولین قدم درجهت ارتقا کیفیت مناظر شهری در این بافت ها، تلاش جهت حضور هر چه بیشتر انسان و نه ماشین در این محیط ها می باشد. (تصاویر شماره 3 و4)

تصویر شماره ۳: خیابان توسلی ( انتهای خیابان سپهسالار)

تصویر شماره 4: پیاده رو خیبابان سعدی تهران

از مهم ترین اصول در طراحی مناظر شهری ایجاد حس امنیت و آسایش روان برای شهروند می باشد. لذا بر ما لازم است که امروزه در طراحی مناظر شهری خود اول انسان و نیاز های او را مد نظر قرار دهیم. توجه به شهروند و احساس تعلق آنها به محیط شهری و توجه به این نکته که آنان در واقع حافظان این فضای شهری اند، از اهمیت بالائی برخوردار است. آنچه که امروزه در بافت های شهریمان ضرورت دارد، ایجاد یک تعادل بین حریم خیابان و حریم انسان می باشد. مبحث حریم انسان و حریم خیابان را می توان در یک نگاه دقیق تر به حرایم زیر تقسیم نمود: حریم گروه های اجتماعی، حریم زیست محیطی، حریم کاربری ها، حریم تاریخی و ... حریم تاریخی در بعضی از موارد به حدی حائظ اهمیت می باشد که در مبانی طراحی منظر شهری در اولویت توجه قرار می گیرد. در زیر به اختصار به بررسی این حریم ها می پردازیم.

حریم گروه های اجتماعی در منظر شهری
یک محیط شهری باید فضائی پویا باشد و کانونی برای تجمع و تعملات اجتماعی بین همه گروه های اجتماعی شود. همانطور که پیش از این اشاره شد اصل در طراحی مناظر شهری توجه به نیاز های انسانی است. حال این سوال مطرح است که چگونه می توان به نیاز همه انسان ها پاسخ گفت؟ بدون شک گروه های اجتماعی مختلف نیاز های متفاوتی را از یک محیط انتظار دارند و در واقع هدف ما طراحی یک محیطی پاسخده می باشد. در این راستا بایستی در اولین قدم گروه های اجتماعی مختلف و نیاز های آنها را شناسائی کنیم. برای مثال توجه به حضور معلولین در بافت های شهری از مهمترین نکات در طراحی مناظر شهری می باشد. هرچند که مصوبه شورایعالی شهرسازی و معماری ایران مورخ 8/3/1368 صراحتا به رعایت ضوابط و مقرارات شهرسازی و معماری برای عبور و مرور معلولین در محیط شهری اشاره دارد، اما متاسفانه امروزه شاهد کمترین توجه به این موضوع هستیم. توجه به گروه های سنی، جنسی، فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی مختلف از ضروریات ابتدائی در طراحی مناظر شهری می باشد. نوع نگاه ما در طراحی کلیه عناصر منظر شهری (مبلمان، فضای سبز، فضای حرکت، پارکینگ و ...) باید در راستای بر آورده کردن نیاز این گروه ها باشد.

تصویر شماره 5: پیاده رو خیابان ملت (بهارستان)

تصویر شماره 6: پیاده رو خیبابان ولیعصر تهران (محدوده پارک ملت)

در تصاویر شماره 5 و6 می توان رویکرد های متفاوت نسبت به منظر یک پیاده رو را مشاهده کرد. در تصویر شماره 5 کمترین توجه ای به حقوق انسانی در پیاده رو شده است و این در حالی است که در عکس شماره 6 سعی بر برآورده کردن نیاز های انسانی در محیط پیاده رو شده است.

حریم زیست محیطی در منظر خیابان شهری
در یک منظر شهری، به عنوان یک محیط زیست انسانی باید حداقل هائی رعایت شود. در این محیط زیستی میزان سر و صدا و آلودگی ها باید به گو نه ای باشد که باعث مزاحمت برای شهروندان نشود. میزان نور موجود در خیابان ها و نور حاصل از خودرو ها نباید باعث خیرگی عابرین و عدم رضایت آنها شود. آلودگی ها علاوه بر بیماری، انسان را دچار خستگی می کند و احساس گریز از فضا را در انسان افزایش می دهد. از این رو در ترافیک شهری، باید این مسائا در نظر گرفته شود. منظر شهری باید با درنظر گرفتن حریم های زیستی شهروند، محیطی را ارائه دهد که مردم بتوانند در آن بشینند و در آن به گفتگو بپردازند و تفریح کنند. در این راستا توجه به فضای سبز و استفاده از نقاط عطف در طراحی منظر و حضور آب به عنوان عامل آرامش بخش از اهمیت خاصی بر خوردار است. (تصاویر 7،8،9،10)

تصویر شماره 7: پیاده رو خیبابان ولیعصر تهران

تصویر شماره 8: میدانی در پارک لاله ( محل تلاقی بافت شهری با پارک)

تصویر شماره 9: میدانی در پارک لاله تهران

تصویر شماره 10: پیاده روئی در باغ نیاوران

حریم کاربری ها در طراحی یک منظر شهری
توجه به فعالیت و کاربری های موجود در یک فضای شهری از اهمیت خاصی بر خوردار است. بدون شک نگرش به طراحی منظر شهری در یک محیط مسکونی با یک محیط اداری یا تجاری متفاوت است. این تفاوت نشات گرفته از اختلاف در نیاز های انسان در این محیط ها است. برای مثال در طراحی منظر شهری بافت مسکونی، حریم خیابان، حریم پیاده رو، نوع کاشت گیاهان و ... همه باید به گو نه ای باشند که نهایت آسایش و احساس امنیت را برای ساکنین آن به ارمغان آورد. بیشتر مشکلات اساسی بافت های شهری ما در جائی رخ می دهد که تداخل بی نظم کاربری ها را داریم و با توجه به اینکه هر کاربری برای خود حریم خاص خود را نیاز دارد، آشفتگی های محیطی خاصی در این نقاط رخ می دهد.

تصویر شماره 11: : پیاده رو خیابان ملت (بهارستان)

تصویر شماره 12: پیاده روخیابان جمهوری (حدفاصل بهارستان-استقلال)

همانطور که در این تصویر شماره 11 مشاهده می کنید مغازه لاستیک فروشی با قراردادن لاستیک ها در خیابان یک حریمی را برای کاربری خود تعریف کرده است. این حریم که در واقع یک حرکت عرضی از داخل مغازه به سمت خارج آن می باشد با حرکت طولی پیاده در پیاده رو تداخل دارد. این جا است که الگوهای رفتاری دارای تناقض می شود. ادوارد هال در کتاب بعد پنهان خود در باره تاثیر محیط بر نظام همجواری ها  proxemic به طور مفصل بحث می کند. می توان عینیت کامل سخنان ایشان را در این تصویر به وضوح مشاهده کرد. وقتی انسان پیاده از جلوی این مغازه لاستیک فروشی عبور می کند به طور ناخودآگاه خود را در حریم این مغازه می داند و سعی در عبور سریع از آن مکان دارد که این غلط است زیرا پیاده رو جزو لاینفک حقوق انسان در محیط شهری می باشد.
تداخل غلط نظام های کاربری، منجر به ایجاد آشفتگی بصری توام با تصویر ذهنی نامطلوب از محیط می گردد. همانظور که در تصویر شماره 12 مشاهده می کنید تخصیص قسمتی از فضای پیاده رو به پارکینگ موتور منجر به ایجاد یک آشفتگی در نظام حرکتی شده است. از اینگونه تداخل ها و عدم رعایت حریم کاربری ها در منظر شهری امروز مان به وفور می توان دید. در طراحی مناظر شهری، نگاهی تک بعدی به فضای سبز و یا سایر عوامل شهری نگاهی غلط و بی جوابی خواهد بود. در واقع برای ارتقای کیفیت یک منظر شهری باید کلیه عوامل موثر در آن را مورد بررسی قرار داد.

حریم تاریخی در یک منظر شهری
در بسیاری از کشور ها، منجمله ایران خیابان های مرکز شهر از قدمت تاریخی قابل ملاحظه ای برخوردارند. وجود درختان قدیمی، دیوار های منظم هندسی با مصالح آجری و تزیینات و یا حتی گذر نهر آب به این مکان ها حس و حال و هویت خاص خود را می دهد. با احترام به این مسائل و استفاده از این پتانسیل ها در یک محیط شهری، می توانیم این محیط را به یک مکان و مقصد شهری تبدیل کنیم. 

تصویر شماره 13 : میدان امیرچخماخ یزد

تصویر شماره 14: خیابان سپهسالار

در تصویر شماره 13 میدان امیر چخماخ یزد را مشاهده می کنید. در این میدان سعی شده است با حفظ حریم تاریخی این اثر، و همچنین ارتقا کیفیت منظر آن از طریق آبنما و نورپردازی، تصویری پایدار در ذهن همه مردم از این بافت شهری ایجاد کنند. در تصویر شماره 14 ساختمانی تاریخی با نمائی زیبا را در خیابان سپهسالار تهران مشاهده می کنید. متاسفانه نه تنها حریم تاریخی این اثر رعایت نشده بلکه با قرار دادن محل کیوسک نگهبانی و سطل های زباله در لبه این بنا باعث کاهش سطح کیفی منظر در این نقطه از شهر شده اند.

جمع بندی و نتیجه
همانطور که بیان شد، محیط های شهری باید مراکزی برای تجمع انسان ها و ایجاد تعاملات اجتماعی باشند. بدون شک سطح کیفی منظر شهری در گرایش شهروندان به این بافت ها از اهمیت بسیار بالائی برخوردار است. لذا باید در طراحی بافت های شهری مان به ارتقا سطح کیفی منظر آن توجه کنیم. ارتقا سطح کیفی مناظر شهری فراتر از نگاهی تک بعدی به عناصر منظر شهری می باشد. به عبارت دیکر در طراحی منظر شهری کلیه عوامل فیزیکی و انسانی باید یکجا مورد توجه قرار گیرند. چه بسیارند بافت های شهری طراحی شده ای که فقط عوامل فیزیکی همچون پوشش گیاهی، مبلمان شهری، بدنه ها و... مورد توجه واقع شده اند و به علت عدم توجه به نیاز های انسانی و حریم فعالیت های انسانی، طرح هائی شکست خورده به حساب می آیند. امروزه دوران سعی و خطا را باید در طراحی های شهری خود کنار بگذاریم و با نگاهی دقیق به تجربیات موجود و با توجه به حقوق انسانی در محیط های شهری، طرحی جامع و مانع را برای مناظر شهری مان ارائه نمائیم.

منابع و مآخذ
1) جان لنگ، علیرضا عینی فر (مترجم)، آفرینش نظریه معماری: نقش علوم رفتاری در طراحی محیط، انتشارات دانشگاه تهران، 1386

2) ادوارد هال، بعد پنهان، انتشارات دانشگاه تهران، 1385

3) علی مدنی پور، فرهاد مرتضایی (مترجم)، طراحی فضای شهری: نگرشی بر فرآیندی اجتماعی – مکانی، شرکت پردازش و برنامه ریزی شهری، 1387

4) کوین لینچ، منوچهر مزینی (مترجم)، سیمای شهر، انتشارات دانشگاه تهران، 1385

5) مقررات شهرسازی و معماری و طرح های توسعه و عمران مصوب شورای عالی شهرسازی و معماری ایران

6) مجله آبادی 38، مقاله آقای دکتر پاکزاد، ص 115

7) مجله آبادی 39، مقاله آقای دونالد اپلیارد، ص 73

8) مجله معماری و فرهنگ 2 و 3

نویسنده: مرتضی رهبر