اوضاع جغرافیایی ایران باستان

Ancient geographical situation in Iran

۱- مرزها

۲- راههای تجاری

۳- مناطق پناهگاهها

۴- دره های کوهستانی

۵- منابع معدنی

 Read more to go and do not forget to comment

1- مرزها 

پیشرفتها ی تاریخی و هنری ایران باستان تا اندازه زیادی تحت تاثیر اوضاع جغرافیایی این سرزمین بوده است . سرزمین ایران میان دریای مازندران در شمال و خلیج فارس در جنوب قرار گرفته است ، از مغرب به عراق یعنی بین النهرین باستان ، و از مشرق به پاکستان و افغانستان محدود می شود . مرزهای جدیدی ایران بعنوان یک واحد سیاسی فقط محدوده بسیار کوچکی است از آنچه که در بزرگترین دوران تمدنی ایران یعنی شاهنشاهی های هخامنشیان و ساسانیان آمده بوده است . با وجود این ، برخی از مرزهای این سرزمین عوامل طبیعی هستند .

این مرزهای طبیعی چه در دوران باستان و چه در زمان حاضر گذشته از جداکردن آ ن از سرزمینهای همسایه ، ساکنان ایران را نیز در مقابل همسایگانش حفظ می کرده اند .  چنین مرزهایی عبارتند از: 

الف- از میان بلوچستان به طرف جنوب ( کوه ها و کویرها)

ب- شمال غرب ایران از عراق شمالی ( رشته کوه های زاگرس )

در مناطق دیگر دسترسی به سرزمین ایران به مراتب آسانتر است ، مانند جنوب غربی جایی که دشت خوزستان به زمینهای بین النهرین متصل می گردد . خوزستان در عهد باستان منطقه بسیار حاصلخیزی بوده است و با بین النهرین از نظر سیاسی و تجاری تماس نزدیک داشته و نفوذ تمدن بین دو منطقه شدید و اغلب دو جانبه بوده است . حتی امروز بسیاری از ساکنان خوزستان از نظر قیافه ظاهری ، شبیه عربهای جنوب عراق هستند . 

 2- راههای تجاری

در شمال شرق ایرا ن مانند خوزستان کوههای صعب العبوری وجود ندارد تا از سرازیر شدن ملل جلگه های پهن آسیای مرکزی جلوگیری کند . به همین جهت مفروض است که از همین منطقه حمله هایی در دوران پیش از تاریخ به وقوع پیوسته است . احتمال دارد که مردم آسیای مرکزی از مسیری که در دوران تاریخی به " راه بزرگ تجاری" معروف بوده است حرکت کرده و پس از گذشتن از شهرهای مرزی سمرقند ، بخرا و مرو که امروزه در خاک ایران قرار ندارند ، در شهر مشهد در ایران کنونی آمده باشند و آنگاه از آنجا به ری (نزدیک تهران) و سپس از راه همدان و کرمانشاه به دره دیاله در شمال شرق بین النهرین که در ساحل رود دجله به بغداد مربوط  می شود رفته باشند . بازرگانان احتمالا در دره های دجله و فرات در سواحل سرسبز این دو رودخانه بزرگ ، به مقصد سوریه رفت و آمد می کرده اند .

بدون شک این راه یا راه مشابهی که از رودخانه ها گذشته و در نقاط معینی رشته کوهها را قطع می کرده اند مورد استفاده مسافرین در روزگاران پیش از تاریخ بوده است . همچنین راه شمالی مستقیم تری برای رابطه بین سوریه و منطقه شمال غربی ایران وجود داشته است . این رابطه و همبستگی را می توان در شباهت بعضی آثار بدست آمده از ایران و سوریه که در بین النهرین شمالی ساخته می شده اند ، حدس زد . در حالیکه این همبستگی ها با شهرهای دور افتاده تر بین النهرین جنوبی برقرار نبوده است .

3- مناطق پناهگاهها

به همین درجه اهمیتی که راهها باعث نفوذ بیگانگان به داخل کشور گردیدند ، مناطق کوهستانی برای مردمی که از هجوم دشمنان می گریختند پناهگاههایی فراهم می شد . این پناهندگان می توانستند برای مدتی کوتاه یا همیشگی در پایگاههای کوهستانی خود در امنیت بسر برند .

اخیرا به نکته ای اشاره شده است که « دشتها جای پیوند و ادغام تمدنهای گوناگون است ، در حالیکه کوهستانها مناطق جدا از همی را فراهم می کنند . در این مناطق عقاید گوناگون مذهبی ، آداب و رسوم و عادات کهن می توانستند در یک جدایی نسبی از مناطق بزرگ تاریخی ، پا برجا بمانند » بدین جهت شاید بتوان راز بقای فنون و موضوعها در هنر ایران را دریافت که در طول  قرنها و هزاره ها در پناهگاههای کوهستانی پا بر جای مانده اند .  نمونه ای از این مناطق را می توان در دره های کوههای غربی پاکستان ، منطقه ای که قبلا کافرستان خوانده می شد ، ملاحظه کرد . در گورستانی در دره روم بور (Rumbur ) تزئینات اسبهای یک مجسمه قدیمی دیده شده است که مشابه سنگ نگاره های آشوری (Assyrian )  و تزئینات منطقه لرستان و زیویه کردستان ساخته می شده اند .

حال می توان به شرح مناطق کوهستانی و دشتهای ایران که تعیین کننده مشخصات تمدن این ناحیه هستند ، پرداخت . فلات مرکزی ایران به وسیله کوههایی مرتفع که از عبور ابرهای بارانی به سوی کویرهای مرکزی جلوگیری می کنند ، محصور شده است .  در نتیجه دشتها و کوهپایه های آنسوی این رشته کوهها ، مناطق قابل کشاورزی هستند .  در تابستان آب و هوای دشتها بی اندازه گرم است و در زمینهای پست تر گرما با رطوبت همراه می باشد . بیشتر مناطق کوهستانی را دهات تشکیل می دهند . بنابراین مهمترین عامل مورد نیاز مردم در ایران آب بوده و دور از انتظار نخواهد بود که انعکاس این احتیاج به آب را در هنر ایران باستان بیابیم .

4- دره های کوهستانی

تنها دره های کوهستانی هستند که از بهار تا پاییز دارای آب بیشتری بوده و آب و هوای دلپذیری دارند . یکی از این مناطق بسیار مهم کوههای زاگرس و سلسله کوههای متعدد موازی آن است که از شمال غربی به طرف جنوب شرقی کشیده شده است . میان این رشته کوهها دره های وسیع حاصلخیزی قراردارند . امروزه قسمت جنوبی زاگرس لرستان نامیده می شود ، شیبهای کوهستانهای عریان کنونی را قدیم جنگلهای سر سبز بلوط پوشانده بود و در دامنه این کوهها و در دره ها گندم و جو بعمل می آمد .

5- منابع معدنی

 بیشتر سرزمین کشور ایران کشاورزی و گله داری بوده و هست ، گرچه دارای منابع معدنی متعددی است ، مانند نفت که از دامنه های کوههای زاگرس بدست می آید و مس که در هزاره دوم و اوایل هزاره اول پیش از میلاد به وفور مورد استفاده بوده است و می بایستی بطور فراوان در این منطقه وجود داشته باشد ، اما تا کنون استخراج نشده است . همچنین تجارت قلع و مس در این مناطق برقرار بوده است . گر چه که به نظر می رسد که مس بیشتر از سرزمینهای دیگری از راه دیلمون (Dilmun ) یعنی همان جزیره بحرین کنونی واقع در خلیج فارس ، به بین النهرین آورده می شده است . فیروزه سبز مایل به آبی و سنگ لاجورد آبی رنگ و عقیق سلیمانی در منتهی الیه قسمتهای شرقی ایران و بخشی که فعلا افغانستان نامیده می شود ، بدست می آمده است . این سنگها برای تجارت از ایران صادر شده و پس از عبور از راه بین النهرین و سوریه و گذشتن از دریا و صحرا به مصر وارد می گردیده است . 

 { گزیده ای از هنر ایران باستان نوشته ایدت پرادا و ترجمه یوسف مجید زاده }